Kodeks Baltazara Behema (Codex picturatus Balthasari Behem) jest zbiorem kopii dokument贸w przechowywanych 贸wcze艣nie, tj. w XV wieku, w krakowskim ratuszu. S膮 to statuty i przywileje oraz przysi臋gi i ustawy cechowe od po艂 XIII do pocz膮tku XVI wieku (akt lokacji 1257 – przywilej 1506). Ksi臋ga zawiera tak偶e odpisy dokument贸w dodane w okresie p贸藕niejszym (XVII w.).
Tekst zosta艂 sporz膮dzony po 艂acinie, niemiecku i polsku, na pergaminie, na 372 stronach o wymiarze 32,7×24,3 cm. Pismo kaligraficzne jest w kolorach czarnym i czerwonym. Tom zawiera 26 miniatur, kt贸re stanowi膮 przyk艂ad ma艂opolskiego malarstwa ksi膮偶kowego o tematyce 艣wieckiej oraz jedn膮 scen臋 o charakterze religijnym (Ukrzy偶owanie). Od 1825 roku Kodeks jest przechowywany przez Bibliotek臋 Jagiello艅sk膮 w Krakowie. Zosta艂 tak偶e udost臋pniony w formie elektronicznej na stronie internetowej instytucji, sk膮d pochodz膮 miniatury umieszczone w poni偶szym tek艣cie.

Kim by艂 Baltazar Behem i dlaczego ufundowa艂 Kodeks?
Kodeks zosta艂 ufundowany przez Baltazara Behema, kt贸ry od 1488 pe艂ni艂 funkcj臋 wice notariusza miejskiego, a w 1500 roku otrzyma艂 awans na kierownika kancelarii municypalnej, gdzie pracowa艂 do 艣mierci w 1508 roku. Behemowi przypisuje si臋 nie tylko fundacj臋, ale tak偶e koordynacj臋 prac przy Kodeksie (w tym dob贸r tekst贸w i program ikonograficzny). Autor miniatur nie jest znany. Funkcjonuje jako Mistrz Kodeksu Behema i przypisuje mu si臋 autorstwo ilustracji znajduj膮cych si臋 w Pontyfikale biskupa p艂ockiego Erazma Cio艂ka z pocz膮tku XVI wieku.
Dzie艂o powsta艂o dla Rady Miejskiej Krakowa, a oficjalne motywy fundacji Behem zawar艂 w dedykacji. Wyja艣nia, 偶e Kodeks mia艂 za zadanie u艂atwi膰 dost臋p do regulacji prawnych, kt贸rych odpisy zawiera艂, a zatem usprawni膰 prac臋 urz臋dnik贸w. Tak zdefiniowany motyw nie jest precedensem w historii miasta – ju偶 oko艂o 1375 roku sporz膮dzono w Krakowie pierwszy zbi贸r odpis贸w. Bior膮c jednak pod uwag臋 form臋 realizacji nie jest to argument przekonuj膮cy. Na pocz膮tku XVI wieku w Krakowie pr臋偶nie rozwija艂y si臋 oficyny oferuj膮ce szeroki wachlarz ilustrowanych materia艂贸w drukowanych.
Inne motywy powstania Kodeksu Baltazara Behema
Niew膮tpliwie zam贸wienie ksi膮偶ki drukowanej by艂oby szybszym i bardziej ekonomicznym rozwi膮zaniem, na co Behem si臋 nie zdecydowa艂. Zak艂ada si臋 wi臋c, 偶e fundator posiada艂 r贸wnie偶 inne motywy, kt贸re sk艂oni艂y go do zam贸wienia dzie艂a i kt贸rych nie przedstawi艂 we wst臋pie.
Przypuszcza si臋, 偶e poprzez fundacj臋 Kodeksu, Behem chcia艂 zyska膰 przychylno艣膰 i protekcj臋 wojewody krakowskiego, kt贸ry w 1504 i 1506 nominowa艂 nowych rajc贸w.
Drugim, r贸wnie偶 niewymienionym w dedykacji motywem, mo偶e by膰 pragnienie otaczania si臋 pi臋knymi i drogimi przedmiotami, co by艂o i nadal jest bardzo popularne w艣r贸d warstw zamo偶nych.
Trzecim, humanistycznym powodem, mo偶e by膰 pragnienie osi膮gni臋cia nie艣miertelno艣ci, kt贸ra wynika z powi膮zania fundatora z dzie艂em, kt贸re nadal trwa.
Po艂膮czenie p贸藕nego gotyku i nowo偶ytnego realizmu w Kodeksie Baltazara Behema
Stylistycznie, Kodeks Baltazara Behema wpisuje si臋 w prze艂om p贸藕nego gotyku i nowo偶ytnego realizmu. 艢redniowieczny jest format – ilustrowana ksi臋ga, spisana r臋cznie na pergaminie, bogato zdobiona (ilustracja, bordiury, inicja艂y), ufundowana w konkretnym celu. Do cech 贸wcze艣nie nowo偶ytnych mo偶na zaliczy膰 艣wiecki, mieszcza艅ski program, kompozycj臋 oraz kolorystyk臋. Wp艂yw na charakter krakowskiego iluminatorstwa mia艂y: drukowana ksi膮偶ka, du偶a liczba rycin przywo偶onych z Niemiec i Czech oraz bibliofilia.
Generalnie, program przedstawiany w iluminowanych ksi臋gach by艂 zdecydowanie religijny. Kodeks Behema wyr贸偶nia to, 偶e poruszony w nim zosta艂 w膮tek godno艣ci tr贸jdzielnej w艂adzy: kr贸lewskiej, ko艣cielnej i komunalnej (miejskiej). W iluminacjach zawarto r贸wnie偶 偶ycie 艣redniowiecznego miasta, prac臋 rzemie艣lnik贸w i kupc贸w. Stosunek do przedstawianych postaci i scen bywa satyryczny, a g艂贸wn膮 rol臋 odgrywa nie teologia a astrologia.
W kwestii kompozycji widzimy pr贸by przej艣cia od p艂askich przedstawie艅 do ujmowania rzeczywisto艣ci w spos贸b tr贸jwymiarowy. Miniatury staj膮 si臋 kompozycyjnie niezale偶ne od tekstu, na co dowodami mog膮 by膰 ramy, pokazywanie przestrzeni oraz fakt, 偶e cz臋艣膰 ilustracji zosta艂a przygotowana zanim pojawi艂a si臋 tre艣膰 pisana. W manuskrypcie, na wielk膮 skal臋 pojawia si臋 przestrze艅 – wn臋trza pomieszcze艅, warsztat贸w, krajobraz miejski, otwarty pejza偶. Uwag臋 zwraca si臋 na fikcyjno艣膰 niekt贸rych pejza偶y, przypominaj膮cych raczej krajobraz miast p贸艂nocnych ni偶 p贸藕no艣redniowieczny Krak贸w.
R贸wnie偶 kolorystyka iluminacji ulega przeobra偶eniu po 1500 roku. Spos贸b malowania staje si臋 coraz bardziej z艂o偶ony. Kolor lokalny rozszerza si臋 do lokalno-tonalnego. Tepmera k艂adziona jest nie tylko kryj膮co, ale tak偶e p贸艂kryj膮co, laserunkowo, na podk艂adzie lub bezpo艣rednio na pod艂o偶u.
Pojawia si臋 perspektywa powietrzna, a szrafura nie jest jednostajna (z przodu wyra藕na, zanikaj膮ca wraz z g艂臋bi膮). Przedstawienia s膮 precyzyjne, ale tak偶e swobodne. Faktury s膮 zr贸偶nicowane – staraj膮ce si臋 oddawa膰 rzeczywisto艣膰. W Kodeksie Behema znajduje si臋 rozleg艂a paleta barw i wiele kontrastu na pierwszym planie.
Styl Mistrza Kodeksu Behema jest osobisty i unikatowy. Jego cechy charakterystyczne wykazuj膮 wp艂ywy sztuki po艂udniowych Niemiec ko艅ca XV wieku – drzeworyty ilustracyjne druk贸w bazylejskich oficyn Jana Bergmanna i Michaela Furtera, zapo偶yczenia z miedzioryt贸w Matthausa Zeisingera oraz 艣lady znajomo艣ci rycin w艂oskich.
呕ycie miejskie w Krakowie w okresie p贸藕nego 艣redniowiecza
Miniatury zawarte w Kodeksie Behema obrazuj膮 r贸偶ne aspekty 偶ycia w p贸藕no艣redniowiecznym Krakowie. Pokazuj膮 r贸偶norodno艣膰 narodowo艣ciow膮 oraz kulturow膮. Przede wszystkim s膮 jednak odzwierciedleniem produkcji, organizacji cechowej, handlu w 贸wczesnym Krakowie oraz 偶ycia codziennego mieszka艅c贸w miasta.
Do XV wieku j臋zykiem u偶ywanym przez wi臋ksz膮 cz臋艣膰 pi艣miennych mieszka艅c贸w Krakowa by艂 Niemiecki. Nie znaczy to jednak, 偶e stanowili oni wi臋kszo艣膰. Wed艂ug szacunk贸w J贸zefa Mitkowskiego Polacy stanowili po艂ow臋 ludno艣ci miasta. Niemcy 35%, 呕ydzi 8%, a W臋grzy 5%.
Wed艂ug danych 藕r贸d艂owych by艂y w Krakowie zawody zdominowane przez Niemc贸w (rze藕nictwo, szewstwo, tkactwo i piekarstwo).
Wskazuje si臋, 偶e pod koniec XIV wieku cech piekarski z du偶ym prawdopodobie艅stwem by艂 reprezentowany wy艂膮cznie przez Niemc贸w. Wed艂ug rejestr贸w starszych cechowych Krakowa z prze艂omu XIV i XV wieku wynika, 偶e w Krakowie istnia艂y dwa cechy szewskie: polski i niemiecki. W p贸藕niejszym okresie ten podzia艂 zanika i istnieje tylko jeden cech, z r贸wnym udzia艂em Polak贸w i Niemc贸w w艣r贸d starszych cechowych. Szybk膮 polonizacj臋 obserwowano w cechu krawc贸w, natomiast garncarstwo krakowskie, handlarze czy sprzedawcy soli stanowili grup臋 wybitnie polsk膮. W p贸藕niejszym okresie, bran偶e zdominowane przez Niemc贸w (rze藕nicza, no偶ownicza, tkacka, ku艣nierska, garbarska, z艂otnicza itp.) r贸wnie偶 uleg艂y polonizacji.
Opieraj膮c si臋 na materia艂ach 藕r贸d艂owych przedstawia si臋 organizacj臋 cechow膮, funkcje obronne poszczeg贸lnych cech贸w, nauk臋 rzemios艂a itp. Badacze dysponuj膮 corocznymi wykazami starszych cechowych od 1398 roku. Na tej podstawie stwierdza si臋, 偶e w 1398 w Krakowie zarejestrowanych by艂o starszych tylko 5 cech贸w: sadelnik贸w, tkaczy, no偶ownik贸w, pa艣nik贸w oraz krawc贸w. Nie s膮 to jednak jedyne istniej膮ce cechy (najwcze艣niejsze przedstawiane po艣wiadczenie o istnieniu cechu piekarzy pochodzi z 1375 roku).
P贸藕no艣redniowieczne 偶ycie miejskie Krakowian przedstawione w Kodeksie Behema
Przez ca艂y XV wiek liczebno艣膰 organizacji cechowych i ich r贸偶norodno艣膰 ulega艂a wielu zmianom. Pod koniec stulecia w Krakowie funkcjonowa艂o 29 cech贸w rzemie艣lniczych o charakterze produkcyjnym. W kodeksie Behema znajdujemy ich dwadzie艣cia: Piekarze, Czapnicy (kapelusznicy), Krawcy, Szewcy, Ku艣nierze (Futernicy), Rymarze, Garbarze, Kaletnicy (r臋kawicznicy), Siodlarze, Z艂otnicy, Kowale, P艂atnerze z miecznikami, Kusznicy, Iglarze, Ko艂odzieje i stelmachy, Stolarze, Malarze, Bednarze, Garncarze, Mydlarze.
Co ciekawe, zestawienie w Kodeksie nie obj臋艂o rze藕nik贸w, kt贸rzy stanowili du偶膮 organizacj臋 z d艂ug膮 histori膮. Pojawia si臋 za to Ludwisarz, kt贸rego nie wymienia Wyrozumski w Dziejach Krakowa w艣r贸d XV-wiecznych krakowskich cech贸w rzemie艣lniczych.

Kodeks Baltazara Behema, Odlewni i Dzwoniarze (Ludwisarz)

W iluminacjach Kodeksu Behema mo偶na dostrzec wiele p艂aszczyzn odnosz膮cych si臋 do cech贸w rzemie艣lniczych w tamtym czasie. Przede wszystkim prezentuj膮 warsztaty, wyroby i czynno艣ci wykonywane przez poszczeg贸lnych tw贸rc贸w. Stanowi膮 zatem uzupe艂nienie tekst贸w urz臋dowych zawartych w ksi臋dze.
Na przyk艂adzie miniatury z herbami ko艂odziei i stelmach贸w odbiorca otrzymuje tak偶e informacj臋 o wzajemnych relacjach tych dw贸ch organizacji – tzn. niech臋ci i rywalizacji.


Kodeks Baltazara Behema, Ko艂odzieje i Pojazdnicy (Ko艂odzieje i Stelmachowie)
Na ilustracjach przedstawiaj膮cych herb ku艣nierzy czy warsztat krawiecki autor zawar艂 r贸wnie偶 obiegowe opinie, kt贸re odnosi艂y si臋 do tych cech贸w. W pierwszym przypadku chodzi o kota z mysz膮 na pierwszym planie, kt贸ry ma wyra偶a膰 pog艂oski o fa艂szowaniu futer. W drugim o bogate stroje rzemie艣lnik贸w, sprzeczne z wol膮 Rady Miejskiej, kt贸ra zakazywa艂a zbytku, oraz koz臋 karmion膮 przez czeladnika – mo偶e odnosi膰 si臋 do pewnej kary na艂o偶onej na niego przez Mistrza. Elementy satyryczne pojawiaj膮 si臋 tak偶e na innych iluminacjach.


Kodeks Baltazara Behema, Futernicy (Ku艣nierze)

Kodeks Baltazara Behema, Krawcy

W艣r贸d dekoracji malarskich Kodeksu znajduj膮 si臋 przedstawienia nawi膮zuj膮ce do rozwoju handlu. Przyjezdny kupiec (kupcy) mo偶e odnosi膰 si臋 do znaczenia Krakowa jako punktu na szlakach handlowych. Podobnie Kram Uliczny, kt贸ry dodatkowo mo偶e odnosi膰 si臋 tak偶e do zrzeszenia krakowskich sprzedawc贸w.


Kodeks Baltazara Behema, Kupcy


Kodeks Baltazara Behema, Kram Uliczny
Na miniatury z Kodeksu Behema mo偶na r贸wnie偶 spojrze膰 z perspektywy zapisu 偶ycia codziennego mieszka艅c贸w miasta. Ukazanie wn臋trz warsztat贸w i os贸b w nich dzia艂aj膮cych daje obraz Krakowa pracuj膮cego. Elementy otoczenia przedstawianych scen daj膮 wiedz臋 o lokalizacji poszczeg贸lnych warsztat贸w – w pomieszczeniu lub na zewn膮trz, w mie艣cie lub poza jego murami, na podw贸rzach lub w bezpo艣rednim s膮siedztwie ulic itp.
Kodeks Baltazara Behema – podsumowanie
Iluminacje pokazuj膮 organizacj臋 pracy rzemie艣lniczej, cechy produkuj膮ce r贸偶ne towary oraz cz臋艣ciowo ich wzajemne relacje. Obrazuj膮 tak偶e r贸偶ne przywary i obiegowe opinie o organizacjach. Stanowi膮 dow贸d r贸偶norodno艣ci p贸藕no艣redniowiecznego Krakowa oraz 偶ycia jego mieszka艅c贸w.
Kodeks Behema jest unikatowym obiektem reprezentuj膮cym ma艂opolskie malarstwo ksi膮偶kowe o tematyce 艣wieckiej.
Bibliografia
Miniatury z Kodeksu Baltazara Behema w fotografii Janusza Podoleckiego z tekstem Marcina Fabia艅skiego, Wydawnictwo Karpaty – Andrzej 艁膮czy艅ski, Krak贸w 2000
Wyrozumski Jerzy, Dzieje Krakowa, tom.1, pod red. Janiny Bieniarz贸wny, Jana M. Ma艂eckiego, Wydawnictwo Literackie Krak贸w, 1992
Miodo艅ska Barbara, Ma艂opolskie malarstwo ksi膮偶kowe, 1320-1540, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993